فَمَن یَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَیْرًا یَرَهُ
((مثقال )) در لغت هم به معنى ثقل و سنگینى آمده ، و هم ترازوئى که با آن سنگینى اشیاء را مى سنجند، و در اینجا به همان معنى اول است .براى ((ذرة )) نیز در لغت و کلمات مفسران تفسیرهاى گوناگونى ذکر شده است : گاه به معنى مورچه کوچک ، و گاه گرد و غبارى که وقتى دست را بر زمین بگذاریم و برداریم به آن مى چسبد، و گاه به معنى ذرات بسیار کوچک غبار که در فضا معلق است و به هنگامى که آفتاب از روزنه اى به اطاق تاریک مى تابد آشکار مى گردد تفسیر شده است .
مى دانیم امروز کلمه ((ذره )) را به ((اتم )) نیز اطلاق مى کنند و بمب اتمى را ((القنبلة الذریة )) مى گویند، اتم به قدرى کوچک است که نه با چشم عادى ، و نه با دقیق ترین میکروسکوپها قابل مشاهده نیست ، و تنها آثار آن را مشاهده مى کنند، و حجم و وزن آن با محاسبات علمى قابل سنجش است ، و به قدرى کوچک است که چند میلیون روى نوک سوزنى جاى مى گیرد!
مفهوم ذره هر چه باشد منظور در اینجا کوچکترین وزنها است .
به هر حال این آیه از آیاتى است که پشت را مى لرزاند و نشان مى دهد که حسابرسى خداوند در آن روز فوق العاده دقیق و حساس است ، و ترازوهاى سنجش عمل در قیامت آنقدر ظریف است که حتى کوچکترین اعمال انسانى را وزن مى کنند و به حساب مى آورند. 1 - دقت و سختگیرى در حسابرسى قیامت
نه تنها از آیات اخیر این سوره که از آیات مختلف قرآن به خوبى استفاده مى شود که در حسابرسى اعمال در قیامت فوق العاده دقت و موشکافى مى شود، در آیه 16 سوره لقمان مى خوانیم : یا بنى انها ان تک مثقال حبة من خردل فتکن فى صخرة او فى السموات او فى الارض یات بها الله ان الله لطیف خبیر: پسرم ! اگر به اندازه سنگینى دانه خردلى (عمل نیک یا بد) باشد و در دل سنگى یا در گوشه اى از آسمانها یا زمین پنهان گردد، خداوند آن را (در قیامت ) براى حسابرسى مى آورد، خداوند دقیق و آگاه است .
((خردل )) دانه بسیار کوچکى از گیاه معروفى است که ضرب المثل در کوچکى مى باشد.
این تعبیرات نشان مى دهد که در آن حسابرسى بزرگ کوچکترین کارها محاسبه مى شود، ضمنا این آیات هشدار مى دهد که نه گناهان کوچک را کم اهمیت بشمرند، و نه اعمال خیر کوچک را، چیزى که مورد محاسبه الهى قرار مى گیرد هر چه باشد کم اهمیت نیست .
لذا بعضى از مفسران گفته اند این آیات زمانى نازل شد که بعضى از یاران پیغمبر اکرم (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نسبت به انفاق اموال کم اعتنا بودند، و مى گفتند: اجر و پاداش بر چیزهائى داده مى شود که ما آن را دوست داریم ، و اشیاء کوچک چیزى نیست که مورد علاقه ما باشد، و همچنین نسبت به گناهان کوچک بى اعتنا بودند، آیات نازل شد و آنها را به خیرات کوچک ترغیب کرد، و از گناهان کوچک بر حذر داشت .
2 - پاسخ به یک سؤ ال
در اینجا سؤ الى مطرح است و آن اینکه مطابق این آیات انسان همه اعمال خود را در قیامت اعم از نیک و بد کوچک و بزرگ مى بیند، این معنى چگونه با آیات احباط و ((تکفیر)) و ((عفو)) و ((توبه )) سازگار است ؟ زیرا آیات ((احباط)) مى گوید: بعضى از اعمال مانند کفر تمام حسنات انسان را از بین مى برد لئن اشرکت لیحبطن عملک (زمر - 65) و طبق آیات ((تکفیر)) گاهى ((حسنات )) ((سیئات )) را از بین مى برد ان الحسنات یذهبن السیئات (هود - 114).
و آیات ((عفو)) و ((توبه )) مى گوید: در سایه عفو الهى یا توبه کردن ، گناهان محو مى شوند، این مفاهیم چگونه با مساءله مشاهده تمام اعمال نیک و بد تطبیق مى کند؟
در پاسخ این سؤ ال باید به یک نکته توجه کرد و آن اینکه : دو اصلى که در آیات فوق آمده است که مى گوید انسان هر ذره اى از کار نیک و بد را مى بیند به صورت یک قانون کلى است ، و میدانیم هر قانون ممکن است استثناهائى داشته باشد، آیات عفو و توبه و حباط و تکفیر در حقیقت به منزله استثناء است در این قانون کلى .
پاسخ دیگر اینکه : در مورد احباط و تکفیر در حقیقت موازنه و کسر و انکسارى رخ مى دهد، و درست مانند مطالبات و بدهیها است که از یکدیگر کسر مى شود، هنگامى که انسان نتیجه این موازنه را مى بیند در حقیقت تمام اعمال نیک و بد خود را دیده است ، همین سخن در مورد عفو و توبه نیز جارى است ، چرا که عفو بدون لیاقت و شایستگى صورت نمى گیرد، و توبه خود نیز یکى از اعمال نیک است .
بعضى در اینجا جواب دیگرى گفته اند که صحیح به نظر نمى رسد و آن اینکه افراد کافر نتیجه اعمال خوب خود را در این دنیا مى بینند، همانگونه که افراد مؤ من کیفر اعمال بد خود را در این جهان مى بینند.
ولى ظاهر این است که آیات مورد بحث مربوط به قیامت است نه دنیا بعلاوه این کلیت ندارد که هر مؤ من و کافرى نتیجه اعمالش را در دنیا ببیند.
3 - جامعترین آیات قرآن
از عبدالله بن مسعود نقل شده است که محکمترین آیات قرآن مجید همین آیات ((فمن یعمل مثقال ذرة خیرا یره و من یعمل مثقال ذرة شرا یره )) مى باشد و از آن تعبیر به جامعه مى کرد و به راستى ایمان عمیق به محتواى آن کافى است که انسان را در مسیر حق وادارد، و از هر گونه شر و فساد بازدارد، لذا در حدیثى آمده است که مردى خدمت پیغمبر اکرم (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) آمد عرض کرد: علمنى مما علمک الله : از آنچه خداوند به تو تعلیم داده به من بیاموز.
پیغمبر اکرم (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) او را به مردى از یارانش سپرد، تا قرآن به او تعلیم کند، و او سوره ((اذا زلزلت الارض )) را تا به آخر به او تعلیم داد، آن مرد از جا برخاست و گفت : همین مرا کافى است
(و در روایت دیگرى آمده تکفینى هذه الایة : همین یک آیه مرا کفایت مى کند)!
پیغمبر اکرم (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) فرمود: او را به حال خود بگذار که مرد فقیهى شد! (و طبق روایتى فرمود رجع فقیها: او فقیه شد و بازگشت !) دلیل آن هم روشن است زیرا کسى که مى داند که اعمال ما حتى به اندازه یک ذره یا یک دانه خردل مورد محاسبه قرار مى گیرد امروز به حساب خود مشغول مى شود، و این بزرگترین اثر تربیتى روى او دارد.
با این حال در روایت دیگرى از ابوسعید خدرى آمده است که وقتى آیه فمن یعمل ... نازل شد عرض کردم اى رسول خدا آیا من همه اعمالم را مى بینم ؟ فرمود: آرى . گفتم : آن کارهاى بزرگ را؟ فرمود: بله ، گفتم : کارهاى کوچک کوچک را؟ فرمود: بله ، عرض کردم : اى واى بر من ! مادرم بنشیند و براى من عزادارى کند!
فرمود: بشارت باد بر تو اى ابوسعید! چرا که حسنات به ده برابر حساب مى شود، تا هفتصد برابر، و خدا براى هر کس بخواهد آن را هم مضاعف مى کند، و اما هر گناه به اندازه یک گناه مجازات دارد، یا خداوند عفو مى کند و بدان احدى با عملش نجات نخواهد یافت ! (جز اینکه کرم خدا شامل او گردد) عرض کردم حتى تو هم اى رسول خدا؟! فرمود: حتى من ، مگر اینکه خداوند مرا مشمول رحمتش سازد!.
