وَمِنَ النَّاسِ مَن یَعْبُدُ اللَّهَ عَلَی حَرْفٍ..

وَمِنَ النَّاسِ مَن یَعْبُدُ اللَّهَ عَلَی حَرْفٍ فَإِنْ أَصَابَهُ خَیْرٌ اطْمَأَنَّ بِهِ وَإِنْ أَصَابَتْهُ فِتْنَةٌ انقَلَبَ عَلَی وَجْهِهِ خَسِرَ الدُّنْیَا وَالْآخِرَةَ ذَلِکَ هُوَ الْخُسْرَانُ الْمُبِینُ. الحج آیه : 11

ترجمه مجتبوی:
و از مردمان کس هست که خدای را یکسویه و با دودلی می‏پرستد، پس اگر نیکیی بدو رسد بدان آرام گیرد و اگر آزمونی- رنجی و گزندی- بدو رسد روی بگرداند، در این جهان و آن جهان زیانکار است، این است آن زیانکاری آشکار.

تفسیر مجمع البیان:
وَ مِنَ النّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی‏ حَرْفٍ‏
و از میان مردم کسی هست که خدا را تنها یکجانبه و بر اساس گفتار و بدون عملکرد شایسته و خداپسندانه می‏پرستد.
به بیان دیگر، پاره‏ای خدا را با گرایشی ضعیف و ایمانی لرزان می‏پرستند. آنان در این راه به گونه‏ای ضعف نشان می‏دهند که گویی بر لبه پرتگاه ایستاده‏اند؛ قدرت و توان به دست آوردن دلیل‏های نیرومند و اطمینان‏آور را ندارند و خدا را تنها با اندک پندار و شبهه‏ای عبادت می‏کنند.
«حسن» در این مورد می‏گوید: دین‏باوری و دینداری بر دو اصل و دو حرف استوار است: زبان و دل؛ هر کسی خدا را تنها با زبان بپرستد و نه به دل، چنین کسی بر لبه پرتگاه است و در فراز و نشیب زندگی به دوزخ کفر و شرک روی خواهد کرد.
فَاِنْ اَصابَهُ خَیْرٌ اطْمَاَنَّ بِهِ‏
آنان چنانند که اگر بر اثر عبادت و پرستش، دنیا به آنان رو کند و به رفاه و فراوانی نعمت برسند، به دین‏باوری و دینداری و عبادت خدا اطمینان پیدا می‏کنند و آن را دلیل درستی دین می‏نگرند.
وَ اِنْ اَصابَتْهُ فِتْنَةٌ انْقَلَبْ عَلی‏ وَجْهِهِ‏
اما اگر بر اثر رویدادهای تلخ و فراز و نشیب‏ها و یا به خاطر آزمون‏های زندگی نعمت را از دست دهند و گرفتاری بیابند، به کفر می‏گرایند و با یک چرخش واپسگرایانه به شرک وبیداد روی می‏آورند.
خَسِرَ الدُّنْیا وَ الآْخِرَةَ
چنین کسانی بر اثر بیگانگی از توحیدگرایی و تقواپیشگی و دینداریِ درست، هم در این جهان گرفتار زیان می‏گردند و هم در سرای آخرت.
ذلِکَ هُوَ الْخُسْرانُ الْمُبینُ‏
و این همان زیان آشکار است که انسان هم دنیا را ببازد و هم آخرت و نعمت‏های جاودانه آن را.

تفسیر المیزان:
کلمه" حرف" و نیز کلمه" طرف" و کلمه" جانب" به یک معنا است. و کلمه" اطمینان" به معنای آرامش و سکونت است و" فتنة" به طوری که گفته‏اند به معنای محنت‏ یعنی امتحان است. و کلمه" انقلاب" به معنای برگشتن است.
[وصف صنفی دیگر که دین را برای دنیایشان می‏خواهند و در آزمایش‏ها روی می‏گردانند

(وَ مِنَ النَّاسِ مَنْ یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی‏ حَرْفٍ ...)]
این آیه صنف دیگری از اصناف مردم بی‏ایمان و غیر صالح را بر می‏شمارد و آنها کسانی هستند که خدای سبحان را می‏پرستند اما یک طرفی نه از هر طرف، به تعبیری: به یک فرض و تقدیر می‏پرستند و اما بر سایر تقادیر نمی‏پرستند

و آن فرضی که بر آن فرض خدا را می‏پرستند در صورتی است که پرستش او خیر دنیا برایشان داشته باشد. و معلوم است که لازمه این طور پرستش این است که دین را برای دنیا استخدام کنند اگر سودی مادی داشت پرستش خدا را استمرار دهند و بدان دل ببندد و اطمینان یابند و اما اگر دچار فتنه و امتحان شوند روی گردانیده به عقب برگردند به طوری که حتی به چپ و راست هم ننگرند و از دین خدا مرتد شوند و آن را شوم بدانند و یا اگر شوم هم ندانند به امید نجات از آن آزمایش و مهلکه از دین خدا روی بگردانند و این روش عادت آنان در پرستش بتها نیز هست یعنی بت را می‏پرستند تا به خیر مورد آرزوی خود برسند و یا به شفاعت آنها از شر دنیایی رهایی و نجات یابند. و اینکه گفتیم از شر دنیایی بدان جهت است که بت‏پرستان معتقد به آخرت نیستند.
آن گاه می‏فرماید: این سرگردان‏هایی که تکیه‏گاهی ندارند، و هر دم رو به سویی دارند، به خاطر وقوعشان در محنت و مهلکه، زیانکار در دنیا، و به خاطر روی‏گرداندنشان از خدا و دین، و ارتداد و کفر، زیانکار در آخرت هستند، زیانکاری آشکار.
این آن معنایی است که تدبر در معنای آیه آن را دست می‏دهد. و بنا بر این معنا جمله" یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی‏ حَرْفٍ"، از قبیل استعاره به کنایه، و جمله" فَإِنْ أَصابَهُ خَیْرٌ ..." تفسیر و تفصیل برای جمله" یَعْبُدُ اللَّهَ عَلی‏ حَرْفٍ" خواهد بود. و جمله" خَسِرَ الدُّنْیا" اشاره به خسران دنیایی آنان به خاطر دچار شدن به فتنه،" وَ الْآخِرَةَ" اشاره به خسران آخرتی آنان به خاطر روی گرداندن از دین است.