ایاک نعبد و ایاک نستعین

 

إِیَّاکَ نَعْبُدُ وإِیَّاکَ نَسْتَعِینُ . الفاتحه 5

(پروردگارا) تنها تو را می‏پرستیم و تنها از تو یاری می‏جوییم
تفسیر مجمع البیان:
مطابق دستور ادبیات عرب، مقدّم‏شدن «ایّاک» بر دو فعل پس از خود، نشانگر انحصار و به این معناست که: بارخدایا! تنها تو را می‏پرستیم (نه غیر تو را)؛ و تنها از تو یاری می‏طلبیم (نه از دیگری).
عبادت و پرستش، نوعی سپاسگزاری و در واقع هدف آن است؛ چرا که پرستش، درحقیقت آخرین مرحله خضوع و عالی‏ترین درجه بزرگداشت است و تنها قدرت شکوهمندی را شایسته و زیبنده است که کلِّ هستی و نعمتها و زندگی و تمایلات و کششها را ارزانی داشته است؛ و از آنجا که در اوج یقین هستیم که جز خدای توانای هستی، هیچکس دیگر توان ارزانی‏داشتن نعمتها را ندارد، به اینجا می‏رسیم که پرستش و عبادت، تنها ویژه خداست و برای او.آری؛ اگر انسان شایسته کرداری به دیگری نیکی کند، بی‏گمان درخور سپاس است، همانگونه که فرمانبرداری از همنوع ممکن است؛ امّا پرستش، ویژه خدا است و بس.
آیا پرستش همان فرمانبرداری است؟
با توجّه به مطالبی که آمد، روشن می‏شود دیدگاهی که پرستش را همان فرمانبرداری می‏نگرد، سست و نادرست است؛ چرا که اطاعت، تنها موافقت فرمان است و بس؛ به همین دلیل نمی‏توان به پسری که فرمانبردار پدر و یا برده‏ای که اطاعت کننده صاحب خویش است، عنوان عبادت کننده و پرستشگر داد. امّا بت‏پرستان، بتها را پرستش می‏کردند نه اطاعت؛ زیرا بتها دستور و فرمانی نداشتند تا اطاعت شوند.
منظور از «ایّاک نستعین»، بیان این حقیقت است که «خدایا! توفیق و یاری بر پرستش و بندگی‏ات را تنها از تو می‏خواهیم و بس»؛ و روشن است که معنای توفیق، ردیف‏ساختن و فراهم‏آوردن اسباب آن چیزی است که در پیدایش بدانها نیاز هست. از این رو، نمی‏توان گفت کسی که دیگری را در کاری یاری می‏کند، به‏او توفیق داده است؛ چرا که او توانسته فقط یک سبب یا بخشی از کار را ردیف کند، 
امّا گردآوری و فراهم‏ساختن همه اسباب و مقدّمات، از قلمرو قدرت انسانها خارج و در انحصار خداست؛ و درست به همین دلیل، ارزانی‏دارنده توفیق، تنها اوست و باید از او توفیق خواست.
آیا پرستش بدون کمک او ممکن است؟
در اینجا ممکن است این پرسش مطرح شود که: چرا «ایّاک نعبد» بر «ایّاک نستعین» پیشی گرفته است، با اینکه می‏دانیم یکتاپرستی و عبادت خدا بدون یاری او نشاید؟
پاسخ این است که: بی‏تردید یاری خدا مقدّم بر پرستش اوست؛ چرا که اگر کمکی ازجانب او نباشد، انسان ازعهده هیچ کاری برنمی‏آید. امّا نکته مهم اینجاست که چنین نیست که اگر انسان از خدا یاری نخواست، خدا او را فراموش کند و به وی یاری نرساند. با این بیان، کمک‏رسانی خدا به انسان از عبادت او جلوتر است، امّا مانعی ندارد که این درخواست پس از پرستش و عبادت او صورت گیرد.
افزون بر نکته‏ای که آمد، هنگامی که دو مطلب با هم مربوط باشند، پس و پیش‏گفتن آنها چندان مهم بنظر نمی‏رسد. بعنوان مثال، چه بگوییم: «حقّ او را پرداختی؛ چه کار خوبی کردی!» و چه بگوییم: «چه کار خوبی کردی که حقّ او را پرداختی!» هر دو یک پیام و محتوا را منتقل می‏کنند.
برخی نیز در پاسخ این سؤال گفته‏اند: ممکن است این درخواست یاری، برای عبادت و پرستشهای بعدی باشد.
آیا تکلیف بدون قدرت ممکن است؟
پرسش دیگری در اینجا مطرح است؛ و آن اینکه فرمان خدا به عبادت و پرستش و بیان وظیفه و ترسیم تکلیف، پس از ارزانی‏داشتن قدرت بر انجام آن است، چرا که در غیر اینصورت، تکلیف به ناممکن می‏شود؛ با این بیان، یاری‏طلبی از خدا چه اثری دارد؟
پاسخ این است که خود این یاری‏طلبی از خدا، پرستش او و بریدن از همه علل و اسباب ظاهری و دست به‏سوی آفریدگار هستی گشودن است؛ بسان این آیه شریفه که می‏فرماید: «... رَبِّ احْکُمْ بِالْحَقِّ...» (...پروردگارا! به حق داوری فرما...). با اینکه می‏دانیم او جز به حق داوری نخواهد کرد.
و نیز ممکن است یاری‏خواستن از خدا، عاملی برای استمرار ادای وظیفه باشد.